Społeczeństwo

1. Patrycjusze
2. Plebejusze
3. Ekwici
4. Nobilowie
5. Niewolnicy
6. Wyzwoleńcy

 

1. Patrycjusze od słowa "ojcowie" , była to uprzywilejowana, wyższa warstwa społeczna, która pojawiła się w okresie Republiki Rzymskiej.
Początkowo prawdopodobnie patrycjusze byli potomkami arystokracji rodowej która we wczesnym okresie państwa, czyli okresu królewskiego i wczesnej republiki, cieszyła się pełnią praw politycznych i wyłącznością na obejmowanie urzędów.

Patrycjusze, wchodząc w skład senatu, sprawowali rządy w republice. Od 445 roku p.n.e. dozwolono na małżeństwa patrycjuszy z córkami plebejuszy. Byli oni przeciwieństwem patrycjuszy. Monopol na władzę, jaki uzurpowali sobie patrycjusze, spowodował konflikt z plebejuszami. Walka o podział władzy zakończyła się na początku III wieku p.n.e., gdy ustaliła się chwiejna równowaga między obiema grupami. Wówczas to plebejusze w 287 roku p.n.e. uzyskali pełnię równych praw. Ponadto niektóre funkcje sakralne były na stałe przypisane patrycjuszom (do 44 roku p.n.e.).

Z biegiem lat (szczególnie w okresie późnej republiki i cesarstwa) stara warstwa patrycjuszy, w skutek wojen domowych, upadku ekonomicznego państwa, proskrypcji i nielicznego potomstwa wykruszyła się i została zastąpiona przez patrycjuszy mianowanych przez władców.

 

2. Plebejusze, od słowa "lud" (plebs), była to warstwa społeczna, prawdopodobnie wywodząca się od ludów pobliskich, podbitych terenów lub osiedlających się w Rzymie, która wykształciła się we wczesnej Republice Rzymskiej. Nie jest jednak pewne, dokładne znane pochodzenie tej warstwy.

Plebejusze byli wolni, lecz (do pewnego momentu) nie mieli praw obywatelskich. Nie mogli obejmować urzędów państwowych a także zawierać małżeństw z synami lub córkami patrycjuszy. Trudnili się rzemiosłem, kupiectwem oraz rolnictwem. Pełnili również służbę w wojsku, a za swoje pieniądze musieli kupić uzbrojenie (choć po reformie ze schyłku II wieku p.n.e. to zapewniało im państwo).
Z czasem plebejusze zaczęli się domagać wpływów w państwie. Bogatsi spośród plebejuszy chcieli mieć dostęp do urzędów państwowych, biedniejsi zaś żądali, aby przyznano im ziemię na podbijanych terenach. Z tej przyczyny między plebejuszami, a patrycjuszami od VI do III wieku p.n.e trwały walki o dostęp do ziemi. Walkę tę rozpoczął exodus na tzw. Górę Świętą i odmowa uczestnictwa w wojnie przeciw Ekwom w 494 roku p.n.e.

Największymi zwycięstwami plebejuszy były: prawo dwunastu tablic z 449 roku p.n.e., zniesienie niewoli za długi i dostęp do wszystkich urzędów oraz lex Hortensia z 287 roku p.n.e., która przyznała uchwałom komicjów moc ustaw. Stopniowo plebejusze podzielili się ze względu na cenzus majątkowy, a do nowej warstwy nobilów weszły bogate rody plebejskie.

Koniec II wieku p.n.e. przyniósł kolejne zmiany w rzymskiej strukturze społecznej. Jednym z największych ówczesnych ludzi, broniących praw plebejuszy oraz warstw niższych, był trybun ludowy Tyberiusz Grakchus. Domagał się on sprawiedliwego podziału ziemi należącej do patrycjuszy między najbiedniejszych plebejuszy. Przed ukończeniem swego planu został on zamordowany przez skrytobójców na polecenie patrycjuszy, a jego ciało wrzucono do Tybru. Podobny los spotkał brata Gajusza, który chciał ukończyć jego dzieło. Ponieważ w tym czasie często panowały nieurodzaje, więc plebejusze popadali w długi, co kończyło się dla nich ciężkim losem niewolnika. Po prostu, by przeżyć, musieli zaciągać pożyczki, a często nie udało im się ich spłacać.

W okresie późniejszym nazwą plebejuszy określano ubogie warstwy mieszkańców Rzymu i ludności wiejskiej, które jednak posiadały prawa polityczne i o których głosy zabiegali politycy.
Po reformie Septymiusza Sewera plebejusze otrzymali jako żołnierze pewne swobody, np. posiadanie własnej ziemi.

 

3. Ekwici była to średnio zamożna klasa społeczna, w skład której wchodzili kupcy, przedsiębiorcy, bankierzy. Majątki ekwitów wynosić musiały minimum 400.000 sestercji. Nazwa tego stanu wywodzi się od słowa "koń" (equus).

Symbolami przynależności do stanu ekwickiego było posiadanie konia, noszenie złotego pierścienia oraz wąski purpurowy szlak zdobiący tunikę. W teatrze zajmowali oni miejsce zaraz za senatorami. Ekwici stanowili swego rodzaju stan rycerski i brali udział w corocznej, odbywającej się 15 lipca paradzie jeźdźców.

Początkowo terminem tym określano obywateli rzymskich, których było stać na zakupienie i utrzymanie konia oraz ekwipunku jeźdźca, będącego znacznie droższym od ekwipunku piechura. Wywodzili się oni z elitarnych jednostek jazdy w legionach, zwanych centuriae equitum. Stad też może pochodzić nazwa tego stanu. Dzięki zasługom w podbojach stopniowo uzyskiwali coraz szersze wpływy i przywileje, dzięki którym potem wyodrębnili się jako grupa społeczna.

W III wieku p.n.e. militarna funkcja ekwitów uległa zatarciu, ale pozostali oni jako wpływowa i zamożna grupa właścicieli ziemskich i przedsiębiorców. Walczyli o wpływy w państwie rywalizując z senatorami oraz arystokracją. To głównie za ich sprawą wydano w 218 roku p.n.e. prawo lex Claudia, które zakazywało członkom rodzin senatorskich zajmowania się na większą skalę handlem, mogli oni bowiem dysponować tylko statkami o pojemności do 80 ton. Ekwici zaczęli zyskiwać coraz większe wpływy w państwie oraz gromadzić ogromne majątki. Niekiedy jednak ekwici zdolni byli do kompromisów i tworzenia wspólnego frontu z arystokracją przeciw innym warstwom społecznym.

Do głównych zadań ekwitów należało zbieranie kontrybucji, danin oraz opłat celnych w zwiększającej się liczbie prowincji. Ponadto zajmowali się obrotem handlowym, ściągali podatki z prowincji z Azji oraz nadzorowali roboty publiczne. Przy głosowaniach centurialnych (wybory konsulów, pretorów i cenzorów, decydowanie o wojnie i pokoju) najpierw pytano o zdanie ekwitów, co pozwalało im zabierać głos w ważnych decyzjach dla państwa. Uprawnienie to podkreślało ich ważną pozycję.

W okresie cesarstwa ekwici stali się warstwą urzędniczą. Zajmowali wiele wysokich stanowisk, jak na przykład: prefekt pretorianów czy dowódca kohorty.

 

4. Nobilitas była to najwyższa warstwa społeczna, która ukształtowała się na przełomie III i II wieku p.n.e. po zakończeniu walk między patrycjuszami i plebejuszami. Nazwa tej grupy wywodzi się od słowa "szlachteny". Nobilowie wykształcili się spośród arystokracji senatorskiej, utworzonej z rodzin patrycjuszowskich i bogatych rodzin plebejskich.

W jej skład wchodzili tylko najwyżsi urzędnicy państwowi oraz ich potomkowie. Elita ta była już wyraźnie ukształtowana po II wojnie punickiej kiedy to jej grono było zamknięte i obejmowało tylko 25 najsilniejszych rodzin. Broniły one przez wiele pokoleń uparcie swojej uprzywilejowanej pozycji, uniemożliwiając objęcie urzędu konsula przez któregoś ze zwykłych senatorów. Działania nobilów zapewniły arystokracji posiadanie praktycznie przez cały II wiek p.n.e. urzędu konsula. W tym okresie zaledwie dwukrotnie konsulat objął ktoś spoza kręgu nobilitas. Nobilowie przyjęli mówić, że urząd konsula jest ich własnością

Nobilowie nie mieli zazwyczaj większych problemów z objęciem korzystnego stanowiska. Godności senatorskie i urzędy piastowano bowiem często dziedzicznie, gdyż zasługi dziadów i ojców dla republiki były istotnym argumentem przy wyborach ich synów i wnuków. Popularne było także przekupywanie wyborców, co niekorzystnie wpływało na moralność części Rzymian. Dodatkowo po zakończeniu urzędowania, na mocy decyzji senatu otrzymywali oni namiestnictwo prowincji, z których czerpali ogromne zyski.

Ich wysoka pozycja społeczna i polityczna zapewniała im wiele przywilejów. Na rewersach monet rzymskich przedstawiano ich z palladium i berłem. Ponadto posiadali przywilej noszenia tuniki szeroko bramowanej purpurą, złotych pierścieni, a także prawo posiadania masek przodków.  

Swoją uprzywilejowaną pozycję nobilowie zawdzięczają przede wszystkim swemu kunsztowi politycznemu, a zwłaszcza wojskowemu. Każde zwycięstwo na polu bitwy, każde dobrze postawione kroki na scenie politycznej przysparzały rodom wielu zwolenników

 

5. Niewolnictwo w starożytnym Rzymie było zagadnieniem powszechnym. Niewolnikiem można było zostać przez urodzenie, jako jeniec lub zdobycz wojenna, w momencie, kiedy zostało się złapanym przez handlarzy niewolników lub sprzedanym przez własną rodzinę albo też w przypadku, kiedy nie można było spłacić zaciągniętych długów.

Początki niewolnictwa są z pewnością związane jeszcze z panowaniem monarchów. Jednak pierwsze zaświadczone źródła pochodzą z okresu wczesnej republiki. Wraz z rozwojem gospodarczym Rzymu zwiększać się zaczęła liczba niewolników, dostarczanych przez ciągłe wojny. Coraz większa liczba niewolników doprowadziła do tego, że ich rola w życiu ekonomicznym państwa zaczęła wzrastać. Co jest jednak warte zaznaczenia niewolnik początkowo posiadał zapewnioną pozycję w rodzinie, a nawet prawo do udziału w jej kultach i tradycji.

Intensywny podbój stworzył idealne warunki do rozwoju niewolnictwa. Wiązał się on z powstaniem większych majątków rolnych, nastawionych na pracochłonną gospodarkę winnej latorośli i oliwek. Przeciętna działka wymagała do pracy niemal kilkudziesięciu niewolników. Korzyści płynące z zatrudniania nieopłacanych niewolników zachęcały arystokrację senatorską do prowadzenia dalszej ekspansji oraz czerpania z niej zysków.

Punktem przełomowym w pojmowaniu niewolnictwa okazał się przełom III i II wieku p.n.e. Dotychczas głównym źródłem napływu niewolników była wojna. Jednak z czasem niewolnik stał się towarem, rzeczą, którą można było kupić na rynku. Ogromny popyt na tą warstwę społeczną doprowadził do tego, że do życia powołany został nowy zawód, trudniący się polowaniem na ludzi. Taką działalność prowadzili głównie korsarze na Morzu Śródziemnym, a czasami nawet Rzymianie. Tak ogromne zapotrzebowanie na niewolników spowodowane było głównie rozwojem gospodarki latyfundialnej oraz powstawaniem ogromnych majątków ziemskich. Tak jak już wspomniałem zaczęto także dostrzegać korzyści płynące z posiadania niewolnika na działkach. Po pierwsze nie musiał być on opłacany w przeciwieństwie do drobnorolnych chłopów, ponadto za jego śmierć pan nie musiał odpowiadać. Niewolnik według Rzymian był po prostu nic nie znaczącym przedmiotem, który w razie czego można było zastąpić nowym. Dawne niewolnictwo patriarchalne przekształciło się w niewolnictwo produkcyjne, w którym zysk z pracy niewolnika stawał się istotny.

 

6. Wyzwoleńcy rzymscy byli to ludzie, którzy zostali podniesieni ze stanu niewoli i otrzymali pełne lub częściowe prawa obywatelskie.
W starożytnym Rzymie wyzwolenie było aktem wdzięczności właściciela dla lojalnej służby. Prawo rzymskie chroniło niewolników przed wyzwoleniem w przypadku choroby, starości czy po prostu w sytuacji, kiedy nie mógł pracować. Wyzwoleńcy nie mieli pełnych praw, dopiero ich dzieci nabywały ich całość.

Istniały dwa sposoby wyzwolenia:
- wyzwolenie cywilne - powoduje wyzwolenie bezwarunkowe i na zawsze
- wyzwolenie pretorskie - powoduje, że wyzwolony tylko za swojego życia traktowany jest jak osoba wolna, a po śmierci, jak u niewolników, jego majątek trafia do dawnego właściciela.

Sposoby wyzwolenia cywilnego były to tzw. sposoby formalne, czyli wymagały zachowania określonych rygorów formalnych dla swej ważności. Dlatego też wyróżniano:
- manumissio vindicta - wyzwolenie dokonywane uroczyście przed pretorem
- manumissio censu - wyzwolenie polegające na wpisie przez cenzora, za zezwoleniem właściciela, niewolnika na listę obywateli. Spis obywateli dokonywano regularnie co 5 lat.
- manumissio testamento - wyzwolenie testamentowe
- manumissio in ecclesia - nadanie wolności przez złożenie odpowiedniego oświadczenia wobec biskupa i gminy chrześcijańskiej. Wyzwolenie wprowadzone za panowania Konstantyna Wielkiego.