Ustrój
1. Królestwo rzymskie – 753 p.n.e. – 509 p.n.e.
W okresie monarchii na czele państwa stał król, który miał pełnię władzy wojskowej, sądowej i religijnej. Tradycja przekazała imiona siedmiu królów, którzy mieli panować łącznie 244 lata, a więc niezwykle długi jak na siedmiu władców okres czasu. Według tradycji po kolei panowali: Romulus, Numa Pompiliusz, Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tulliusz i Tarkwiniusz Pyszny, przy czym jedynie trzej ostatni władcy, pochodzenia etruskiego, są historyczni i wiarygodni. Pozostała czwórka według historyków ma postać jedynie legendarną.
2. Republika rzymska 509 p.n.e. – 27 p.n.e.
Republika - rzecz publiczna, pospolita, wspólna dla wszystkich obywateli - rzeczpospolita.
Na czele państwa stało dwóch konsulów wybieranych przez zgromadzenie ludowe na okres jednego roku. Na nich przeszła cała władza królewska. Konsulowie kierowali bieżącą polityką państwa, dowodzili armią, a także, podobnie jak kiedyś królowie, powoływali senat. Senat składał się z 300 (później 600) członków, którzy swą godność piastowali dożywotnio. Zasiadali w nim doświadczeni i zasłużeni obywatele z najlepszych rodów rzymskich, którzy wcześniej pełnili ważne urzędy państwowe. Senat, czyli rada starszych miał prawo wypowiadania się w sprawach państwa. Zgromadzenie ludowe decydowało o sprawach najważniejszych, np. o wojnie i pokoju, o nowych prawach itp. Nie mogło jednak zmieniać przedstawianych mu przez konsula wniosków ani wysuwać własnych. Uchwały te rozpatrywał i zatwierdzał potem senat. W przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub szczególnych trudności na wniosek senatu konsulowie powoływali dyktatora. Mógł on pełnić swoją funkcję najwyżej przez pół roku. Dyktator posiadał nieograniczoną władzę, a od jego decyzji nie było odwołania. Zadaniem trybuna ludowego było bronienie interesów ludzi ubogich przez nadużyciami urzędników. Przysługiwało mu prawo weta, czyli sprzeciwu wobec uchwał senatu i zarządzeń urzędników, jeśli uznał je za szkodliwe dla ludu. Osoba pełniąca ten urząd była nietykalna. W ciągu kilku wieków istnienia republiki dokonywały się w organizacji państwa rzymskiego liczne przemiany. Utworzono wiele nowych urzędów, którym przekazano niektóre z uprawnień konsula. Sprawami sądownictwa zajmowali się pretorzy. Do obowiązków cenzora należało przeprowadzanie cenzusu, czyli spisu wolnej ludności, wycena jej majątków, ustalanie listy senatorów oraz nadzór nad obyczajami. Kwestor zajmował się finansami państwa. Edylowie zajmowali się dostawami żywności i organizacją igrzysk.
W I wieku p.n.e. najwybitniejszym wodzem rzymskim został Gajusz Juliusz Cezar. Wsławił się podbojem Galii (dzisiejszej Francji). Dotarł nawet na wyspy brytyjskie. Cezar pokonał wszystkich swoich rywali i został jedynym władcą państwa (jedynowładcą). Otrzymał urząd dożywotniego dyktatora. Był naczelnym wodzem. Zarządzał skarbem państwa. Przeprowadził zmiany w senacie. Skupił w swoich rękach niemal całą władzę.
Juliusz Cezar przeprowadził reformę kalendarza rzymskiego (co 4 lata wprowadzono rok przestępny, dłuższy o 1 dzień). Kalendarz juliański obowiązywał w Europie do XVI w., a w Rosji do 1917 roku.
Zawziętymi wrogami Cezara byli republikanie, którzy w 44 roku p.n.e. zawiązali spisek i dokonali udanego zamachu na jego życie. Spiskowcy nie zdołali jednak uratować republiki. Po śmierci Cezara rozpoczęła się wojna domowa. Zwycięsko wyszedł z niej Oktawian (krewny Cezara), który pokonał Marka Antoniusza. Oktawian August stał się jedynowładcą (31 r. p.n.e.). Państwo rzymskie przestało być republiką, stało się cesarstwem (27p.n.e.)
3. Cesarstwo rzymskie
Cesarstwo oficjalnie przyjęło się dzielić na dwa okresy: pryncypat (od 27 roku p.n.e. do schyłku III wieku n.e.) i dominat (od IV do 476 roku n.e.).
Pierwszy ustrój ukształtowany został przez Oktawiana Augusta, bratanka Cezara. Zbudował on specyficzny ustrój polityczny, w którym to cesarz skupił pełnię władzy, przy pozorach zachowania instytucji republikańskich. Miało to przede wszystkim na celu uniknięcie pozorów powrotu do "znienawidzonej" monarchii.
W czasie pryncypatu władza skupiona była w rękach jednostki przy zachowaniu pozorów instytucji republikańskich.
Cesarz był princepsem, "pierwszym obywatelem republiki", piastującym jednocześnie funkcje imperatora, przywódcy senatu, prokonsula zarządzającego 18 prowincjami, najwyższego kapłana, trybuna ludowego i cenzora ustalającego listy senatorów. Pryncypat nie był dziedziczny, ale władca miał możliwość wyznaczenia swego następcy. Pryncypat trwał w Rzymie aż do rządów Dioklecjana.
W czasie dominatu – cesarz posiadał absolutną władzę, używając tytułu ,,pan i bóg”.
Dioklecjan przeprowadził reformę państwa rzymskiego, konieczną ze względu na rozległość terytorialną. Wprowadził rządy, nazwane tetrarchią (rządy czterech, czwórwładza), która polegała na tym, iż Imperium rządzi dwóch augustów, oni natomiast mianują swoich zastępców zwanych cezarami, po 20. latach sprawowania władzy, w teorii, mają zrzec się tytułu augusta na swojego zastępcę, który po kolejnych 20. latach ma zrzec się władzy na swego cezara itd. Dioklecjan, pozostając na Wschodzie, zachował władzę zwierzchnią nad całością cesarstwa. Jednocześnie, zrywając całkowicie z pozorami republiki, wprowadził jawną władzę absolutną, czego wyrazem był też pełen przepychu, wzorowany na tradycjach wschodnich rytuał dworski.
